MSX Sevgim

MSX sevgim 40 yıl gecikmeli ve yanlışlıkla

başladı. Amstrad CPC üzerinde MSX kartuşlarının kullanılmasıyla ilgilli bir projeyi kurcalıyordum. Bir noktada, testler için bana uyduruk da olsa bir MSX gerekti. Biraz çırpınınca öyle uyduruk falan da değil, aslanlar gibi bir Sony HP-75p edinebildim.

Bir yandan MSX tarihi, mimarisi, forumları ne bulduysam okumaya izlemeye başladım. Aysbergin suyun altındaki kısmı beni şaşkınlığa uğrattı. Sadece inanılmaz yetenekli bir platformla ve onun film gibi tarihçesiyle değil... Özellikle İspanyol, Brezilyalı, Arjantinli, Hollandalı ve uzak doğulu sadık kullanıcı kitlesiyle de tanışmaya başladım.

Yıldırım aşkına tutulup, kısa sürede ikinci cihazımı, bir MSX (2) olan Panasonic FS-A1'i ebay'den aldım. Sonra da modern bir MSX2+ klonu (FPGA temelli) edindim.

Aşağıda ASC grubunun remake'i olan Ghost'n Goblins kartuşumu Neotron (OPN) müzik ve V9990 video kartı eşliğinde eda ederken görülüyorum. (Daha doğrusu görülmüyorum):

Kısa Kısa

* 1980'lerde Microsoft ve ASCII Corporation ortak projesi olarak ortaya çıkmış.
* Z80 tabanlı, 8bit ve 3 jenerasyon MSX (1983), MSX2 (1985), MSX2+ (1988) var. (bir de 1990'da çıkar çıkmaz ölen MSX Turbo-R ama onu saymayalım, çünkü servet ödemek gerekiyor şimdilik)
* Panasonic, Spectravideo, Philips, Al Alamiah, Sony, Sanyo, Goldstar (evet bizim Vestel'ler) ve kimler kimler üretmiş hepsi de uyumlu.
* MSX1'lerde bazılarında (Vestel'inki gibi) tek bir slot var. Mümkünse alırken 2 slotlu tercih etmeli zira ikinci slota  ses, ekran kartı takmak ya da slot genişletici ile bir sürü yeni slota kavuşmak mümkün.
* Kartuş çok yaygın (oyun konsolu kavramına bayılan 80'ler Japon kültüründen ötürü belki de) dolayısıyla oyunlarında enfes müzikler ve şaşırtıcı bir kalite var. Yani bilgisayarın kendisinde süper olmayan özellikler (değişik ses-müzik çipleri gibi) kartuşla geldiği için..
* Renk paleti harika. Ne C64 gibi soluk ve hüzünlü ne de Amstrad CPC gibi görgüsüzce parlak. MSX mavisi diye bir şey var ki zaten bu platformun da simgesi olmuş.
* Yaygın olduğu ülkeler Japonya, Kore, Arjantin, Brezilya ve Avrupa'da özellikle Hollanda. Sırf Japonya'da 9 milyon sattığı tahmin ediliyor. Karşılaştırmak gerekirse mesela 8bitin şampiyonu C64'ün tüm dünyada 12-17 milyon civarı satıldığı tahmin ediliyor. Demek ki MSX sandığımızdan daha yaygınmış.
* Homebrew oyunlar ve kartuş üreten sadık kullanıcılar en çok Brezilya, sonra Hollanda ve Arjantin'den geliyor.
* MSX diğer 8 bit'lerin aksine, gerçek 100% 2 butonlu joystick desteğine sahip ve tüm oyunlar da bunu destekliyor.
* MSX'lerin hepsinde bir RGB çıkışı oluyor. Bazılarında fazladan kompozit de var (sarı tos girişli). Avrupa modellerinde (Philips ve Sony'nin bölgeye özel modelleri gibi) Scart da var. Ama biliyorsunuz bir retro bilgisayarda ya da konsolda Scart varsa bile sizi yanıltmasın. Siz scart yerine RGB to Scart kullandığınızda 1000 kat daha iyi görüntü gelir. RGB'den şaşmayın. (Bakınız C64.)
* Her yıl bir çok MSX buluşması yapılıyor. Bunlara olan ilgi eskiden retro sitelerde gördüğüm zaman bende şaşkınlık uyandırırdı. Artık neden olduğunu biliyorum

* Yıllık düzenlenen MSXdev yarışması her seferinde camiaya enfes homebrew oyunlar kazandırıyor: https://www.msxdev.org/ Bunlar arasında sonradan klasik olan çok sayıda başlık mevcut.
* Sonradan benim gibi 90'ların ikinci yarısında PSX (yoksa PS1 mi demeli) ile tanıştığımız Metal Gear Solid aslında bir MSX efsanesiymiş. Serinin ilk 2 oyunu MSX'te çıkmış. Neyse ki ölmeden önce, bunları 52 yaşımda da olsa oynama fırsatım oldu. 8 bit dünyasına MSX'le başlayanların sandığımızın aksine ne kadar şanslı olduğuna şimdi bakınca inanamıyorum.

Hiç bir ekstra genişleme gerektirmeyen muazzam MSX oyunu Metal Gear 2 Solid Snake

İşte Amiga'ya taş çıkaran bir 8 bit MSX oyunu:
https://www.youtube.com/watch?v=24RckUzT74A

Modern devirde oyun yüklemek

Kartuş portu üzerinden flash kart çözümleri sayesinde kartuş oyunları (.rom) ya da disket oyunları (.dsk) kolayca yüklemek mümkün. Komut satırı ya da Sofarun denen meşhur program ile menüden seçerek kolayca yükleme yapılıyor.)

Bunların en yaygınları:

MegaFlashROM SCC+ SD
En eski ve yaygın çözüm. 512K ile birlikte satılan versiyonu sayesinde ram artırımı da sağlamış oluyor. Konami kartuşlarında yaygın olan SSC çipini taklit ettiği için rom dosyalarını sorunsuz olarak emüle ediyor.
Resmi satışı: https://www.msxcartridgeshop.com/
SCC içermeyen ucuz alternatifi (SD Mapper V2): https://www.tindie.com/products/denjhang/sd-mapper-v2-msx-sd-card-memory-mapper-512k/

Carnivore2 (ve yeni çıkan 2+)
Çok fonksiyonlu kartuş. Russian Bear Service Crew isimli grup tarafından 2017'de tanıtıldı. SD yerine MC kart kullanıyor.
Proje bilgileri: https://sysadminmosaic.ru/en/msx/carnivore2/carnivore2
(Lisans alarak izinli üretimini yapmak ve satmak mümkün.)

Resmi satış sayfası: https://radioshop-maxiol-com.myshopify.com/

Lisanslı versionu, Brezilyalı meşhur theRetroHacker lakaplı Cristiano tarafından üretiliyor: https://theretrohacker.com/product/rbsc-carnivore2-msx-flashrom-scc-fmpac-ide-cf-ram/
(Cristiano'nun her mamülü dört dörtlüktür. Çok iyi yürekli ve yardımcı bir insandır.)

Lisanslı ve nispeten ucuz olanı: https://www.tindie.com/products/denjhang/carnivore2-msx-multifunctional-cartridge/
(Denjhang's Retro Hardware, Çin'den her tür retro şeyin klonu ya da lisanslı üretimini yapan güvenilir biri.)

MSX Pico - multi Flash ROM cartridge
En yeni çıkan çözüm. Hollandalı donanım uzmanı Jeroen Taverne tarafından geliştirildi ve satılıyor. Fiyatı uygun. İnanılmaz kullanışlı kendi arayüzü de var. Neredeyse her gün güncelleniyor. Hem kendi hafızası üzerinde yüklü sayısız rom ile geliyor hem de SD karta istediğiniz kadar şey yükleyebiliyorsunuz.
Ön bilgi MSX.org forumunda: https://www.msx.org/news/hardware/en/msx-pico-cartridge
SSC+ destekliyor, ekstra ram'le geliyor ve MP3 bile çalabiliyor. Yüksek kalite stereo ses çıkışı ve opsiyonel midi portu var.

Jeroen'e mesaj yazdığınızda sizi Discord kanalına davet ediyor. Orası canlı ve yaşayan bir ortam. Problemlerinize anında yeni bir firmware oluşturup cevap veriyor. Proje sayfası: https://github.com/jeroentaverne/msxpico/tree/main

Sırasıyla 3 silahşörler: Carnivore2, MegaflashRom SCC+ ve Pico

--

Video Kartı, V9990 Mucizesi

İşte bu MSX dünyasının en ağız sulandıran konusu. Olayın kahramanı The Sunrise GFX9000 isimli 1994'te çıkmış (Yamaha V9990 bazlı) bir ekran kartı (kartuş portuna takılıyor.) Aslında Yamaha V9990'lar MSX3 için planlanıyormuş. Şu hala deporlarda orada burada bulunan V9990'ları kullanarak modern dönemde başka üreticiler uyumlu kartuşlar ürettiler ve üretiyorlar.
Brezilyalı Tecnobytes'tan V9990 Powergraph http://www.tecnobytes.com.br/2024/02/powergraph-light-rev-2-pre-sales-again.html
Ya da theRetroHacker'dan TRH9000 https://theretrohacker.com/product/trh9000-for-msx-v1-6-the-open-source-yamaha-v9990-video-card-new-enhanced-version/
gibi. Bunlar arada ellerinde geçen yeni Yamaha V9990 çipleri ile yeni üretimler yapıyorlar ama bir kaç günde satılıp bitiyor.

V9990 kartuşların genel özellikleri arasında yüzlerce hardware sprite, on binlerce renk, hardware scrolling, harika çözünürlük ve 512kb vram gibi maddeler var.
Homebrew dünyasında bazı oyunlar doğrudan V9990 desteği ile çıkıyor. (8bitguy'un the Attack of the PETSCII Robots ya da ASC'nin muhteşem Ghost'n Goblins uyarlaması gibi)

MSX dünyasında olan ya da girmeyi planlayan herkese önerim, mutlaka gözlerini açık tutup ilk fırsatta bir V9990 kart edinmeleri. Önlerinde yeni bir dünya açılacak.

Beğenilen V9990 oyunlarından Metal Dragon:

V9990 örnek oyunlarından biri de Life on Earth (bir Cyberpunk macerası)

--

Ses Kartları

Bir kere bir çok MSX kartuşu kendi çipleriyle geldiği için (örneğin Konami kartuşlarındaki SCC), harika bir arkaplan müziği olmayan bir MSX oyununa rastlamak zor. Bu durum C64'de nadir. Amstradf CPC'de ise çok nadir (128K olan 6128'i saymazsak.) Buna ek olarak bir çok ekstra müzik kartuşu var. Özellikle son dönemde, homebrew sünyasında epey kullanılıyorlar. Bakalım bunlar neymiş.

Öncelikle en meşhur ses kartı (video'da V9990 neyse audio'da o) Sunrise'ın Moonsound modülü elektronik mühendisi Henrik Gilvad tarafından 1995'te icad edilmiş (Yamaha YMF278 çipine dayanan) sonra modern dönemde uyumlu versiyonları üretilmiş. Kısaca OPL4 olarak geçiyor.

Modern OPL4 enkarnasyonları:
Yapmak isteye açık kaynak: https://github.com/konkotgit/SpiderWave
Technobytes'tan OPL4 Shockwave2: http://www.tecnobytes.com.br/2024/02/opl4-shockwave-2-ready-delivery.html
theRetroHacker'dan MSX OPL4 Wozblaster Reloaded : https://theretrohacker.com/product/msx-opl4-wozblaster-reloaded-cartridge-ymf278/
8bits4ever: https://www.8bits4ever.net/product-page/msx-blaster-opl4

OL4 dışında bazı oyunların desteklediği süper güçlü ses kartları:
Supersoniqs'ten Neotron (Neogeo MVS ve AVS'lerde aynı zamanda SEGA ve Taito'nun arcade'lerinde yaygın kullanılan YM2610 OPNB sound çipini içerir)
https://shop.supersoniqs.com/en/msx-hardware/75-neotron.html

Ses konusunu ileride yazmaya devam edeceğim, çok yoruldum...

Slot Genişleticiler (Slot Expanders)

Eh bu kadar çok kartuş olunca, hepsini birden kullanmak istediğinizde ne yapacaksınız? Zaten tek kartuş yuvası olan bir MSX'e sahipseniz fazla şansınız yok ama iki kartuş yuvası olduğunda birinci yuvaya oyun kartuşu taktınız diyelim. İkinci yuvaya ses kartı mı yoksa video kartı mı takmak isterdiniz? İşte bunun için Slot Extenders diye bir kavram var.
Opsiyonlardan bazıları şöyle;

Supersoniqs'ten Modulon: https://shop.supersoniqs.com/en/home/80-modulon.html
8bits4ever'dan MSX Slot Expander: https://www.8bits4ever.net/product-page/msx-slot-expander
theRetroHacker'dan (açık kaynak): https://theretrohacker.com/2022/12/15/msx-2-slot-expander-cartridge/
(Cristiano'nun bütün projeleri açık kaynaktır ve hepsi için sizinle yazışarak yakın destek olmaktan çekinmiyor)
Techobytes'tan MSX Slot Expander: http://www.tecnobytes.com.br/p/paypal-safer-easier-way-to-pay-online.html

Slot genişletici dolduğunda:

--

Modern MSX'ler

Günümüzde en geniş kütüphaneye sahip modeller MSX2 ya da MSX2+ olduğu için gerçek retro cihazları edinmek pahalı ve zor, evet. Ülkemizde hem PayPal herkeste yok hem de dışarıdan gelen ürünlerde garip vergiler, sınırlar ya da (mini uzmanlıklar gerektiren) garip zorluklar olduğu bir gerçek. Bir kerelik para ve enerji harcayarak uzun süreli sizi mutlu edecek bir MSX istiyorsanız FPGA çözümleri ideal. 1ChipMSX ya da uMSX ismiyle ya da benzer çok sayıda çözüm var. Bunlar harika cihazlar.

Omega MSX, Sergey Kiselev çok şık projesi ama çok çok pahalı: https://www.msx.org/wiki/Omega_MSX
(proje resmi sayfası: https://msxmakers.design.blog/proyectos/omega-home-computer/)
Tindie'de Denjhang'ın dükkanındaki ürün bence enfes. Bir süredir 199 USD olan fiyatı 99'a indirdi. Ben aldım, memnunum. Ayrıca bu versiyon içinde Memory mapper ve SD flash çözümü kendi içinde geliyor. Yani ayrıca bir kartuş almanız gerekmeyecek: https://www.tindie.com/products/denjhang/umsx-pro-rev379-1chipmsx-clone/
8bits4ever SX2 modeli yapım kalitesi Denjhang'dan çok üstün ama iki katı fiyatı var. Bizim gümrükten de geçecek gibi durmuyor: https://www.8bits4ever.net/product-page/sx2-msx-fpga
(8bits4ever yakın zamanda MiSTeR kudretinde 2 yeni MSX modeli daha duyurdu ama henüz ortada yok. Siteden bakabilirsiniz.)

theRetroHacker'ın imalatı olan MSX2+

Omega:

Bu arada MiSTer FPGA için henüz MSX2 core yok. Benim gibi o cenaha da yatırım yaptıysanız, MiSTeR size yetmeyecek çünkü sadece MSX1 oyunlarını çalıştırıyor.

Bazlı Linkler

MSX'in cgtr'si: https://msx.org
Facebook'taki en baba MSX grubu: https://www.facebook.com/groups/msxhomecomputers
File Hunter'da MSX oyunlarını canlı denemek mümkün: https://www.file-hunter.com/MSX/
Tüm koleksiyonu (ücretli yeni homebrew'ler hariç) indirmek için: https://download.file-hunter.com/Games/
MSX tamir uzmanı Bas'ın sitesi: https://www.repairbas.com/english.html
Cristiano'nun (theRetroHacker) dükkanı (bloğuna da bakın): https://theretrohacker.com/shop/
Sander'in (Supersonics) dükkanı: https://shop.supersoniqs.com/
Fransız RetroFactory'nin MSX dükkanı: https://www.ebsoft.fr/shop/

Şimdilik bu kadar, umarım MSX'e olan merakınızı gıdıklamışımdır. Kaset konusuna bilerek girmedim çünkü sevmiyorum. Eylemlerim devam edecek.

-sevgiler